Idea i założenia medycyny personalizowanej
Choroby są podobne, ale pacjenci różni. Każdy z nas jest niepowtarzalny, wyjątkowy i w zależności od indywidualnych cech własnego organizmu inaczej również choruje. Dlaczego więc mamy być leczeni w ten sam sposób, tymi samymi metodami czy lekami?
Każdy z nas posiada indywidualny i unikatowy kod DNA. To w nim zawarte są wszystkie nasze „dane”. Zakodowany jest w nim kolor włosów, karnacja, cechy fizyczne i charakteru, a także predyspozycje do uczuleń i chorób. Informacja genetyczna odnosi się do budowy i sposobu funkcjonowania całego organizmu człowieka. Zbadanie kodu genetycznego pozwala z wysokim prawdopodobieństwem określić, co w przyszłości może stać się przyczyną problemów zdrowotnych pacjenta (Zielińska A., 2016).
Pomimo tego, że informacja zawarta w DNA jest niepowtarzalna, to jednocześnie nie jest ona niezmienna. Wraz z postępującym wiekiem organizmu pojawiają się w niej różne zmiany. Zazwyczaj, organizm daje sobie z nimi radę, aktywizując liczne mechanizmy naprawcze. Niestety, niekiedy mechanizmy zawodzą i zmiany doprowadzają do wystąpienia procesu chorobowego (Grzanka M., 2015).
Przykładem są nowotwory, których powstanie i rozwój jest skutkiem szczególnego uszkodzenia materiału genetycznego (DNA) w komórkach określonych tkanek czy narządów. Podłoże genetyczne nowotworu może być dwojakie. W nowotworach sporadycznych (ok. 90% wszystkich nowotworów) takie uszkodzenia DNA zachodzą (gromadzą się) w trakcie życia pacjenta i występują tylko w komórkach guza. W nowotworach dziedzicznych, występujących rodzinnie (1-10% wszystkich nowotworów), geny predysponujące do ewentualnego rozwoju choroby przekazywane z pokolenia na pokolenie, są obecne we wszystkich komórkach pacjenta. Uszkodzenia materiału genetycznego są skutkiem procesów nazywanych mutacjami, rearanżacjami lub fuzjami genów. Zaburzenia te dotyczą często genów regulujących wzrost, namnażanie i różnicowanie komórek. Tak zmienione geny produkują nieprawidłowe białka, co powoduje zmianę metabolizmu obciążonych nimi komórek. W ten sposób komórki wymykają się spod kontroli i zaczynają nadmiernie dzielić, dając początek chorobie nowotworowej.
Badanie wykrywające rodzaj uszkodzeń może być ważnym czynnikiem stosowanym z jednej strony w profilaktyce, do określenia obciążeń genetycznych i podjęcia próby zapobiegnięcia lub wczesnego wykrycia choroby dziedzicznej, z drugiej strony w diagnostyce, do określenia cech już istniejącej choroby nowotworowej (biomarkerów), wybrania odpowiedniej terapii m.in. leków celowanych.
Kiedy zaczynamy poważnie chorować, prowadzone leczenie może okazać się w różnym stopniu skuteczne w zależności od indywidualnych cech konkretnego pacjenta czy jego nowotworu. Badania pokazują, że terapia skierowana przeciwko jednemu typowi nowotworu, może przynieść u różnych pacjentów diametralnie różne odpowiedzi. U części chorych będzie skuteczna, u części obojętna, a części będzie szkodzić (Grzanka M., 2015). Unikalne cechy genetyczne guza mogą być bowiem zróżnicowane, nawet w nowotworach tak samo klasyfikowanych. Wiemy też, że u niektórych chorych pewne leki nigdy nie przejdą w formę aktywną. Jest to związane z uwarunkowanymi genetycznie różnicami w aktywności wybranych enzymów (Wysocki P., 2009).
W tradycyjnej medycynie od wieków stosowane były ujednolicenia, łączenie chorób i ich objawów w jednolite grupy oraz stosowanie jednolitego leczenia (Fronczak A., 2016). Jednak wraz z rozwojem genetyki i badań genomu pozyskiwana jest wiedza, która odwraca te trendy, udowadniając, że wiele chorób, w szczególności chorób nowotworowych zależy od zmian na poziomie genomu, mutacji, rearanżacji i fuzji genów (Fronczak A., 2016). To właśnie te badania wykorzystuje medycyna personalizowana w onkologii, określając leczenie celowane, dostosowane do pacjenta oraz zdefiniowanej na poziomie molekularnym choroby nowotworowej (Wysocki P., 2009).
Medycyna personalizowana to całkiem nowe podejście do procesu diagnostyczno-terapeutycznego, zmieniające paradygmat opieki (Fronczak A., 2016). To identyfikowanie odmienności chorego (komórek jego nowotworu), a następnie zastosowanie właściwie dobranego leku.
Onkologia stanowi awangardę terapii personalizowanej. W związku z tym, że przez lata nie było czym leczyć pacjentów, albo ich leczenie nie zawsze było skuteczne, nastąpił intensywny rozwój badań molekularnych i immunologicznych nad nowotworami oraz czynnikami powodującymi ich złośliwy charakter. Już 20 lat temu wiadomo było, że obecność pewnych białek na powierzchni lub wewnątrz komórki nowotworowej jest jednoznacznie związana z określoną diagnozą lub jest równoznaczna z bardzo złym rokowaniem dla pacjenta (Pieńkowska-Grela B., 2013). Dopiero po określeniu roli tych białek, wskazano je jako potencjalny cel terapii i zaczęto projektować leki, mające za zadanie łączyć się z nimi, wyłączać je i hamować ich wpływ na rozwój komórek nowotworowych (Wysocki P., 2009).
Medycyna personalizowana może pomóc zwiększyć efektywność procesu leczenia nowotworu złośliwego, bo stosowane w niej metody i substancje czynne skierowane są na poznanie nieprawidłowego mechanizmu będącego przyczyną choroby, a następnie znalezienie odpowiedniego leku. Dokładnie wiedząc, na co pacjent jest chory i czym go leczyć, w zależności od uwarunkowań genetycznych możemy modyfikować terapię celowaną, np. zmieniając rodzaj leku lub jego dawkę (Gaciong Z., Halota W., 2009).
Terapia ukierunkowana molekularnie uderza w określony cel, jakim jest nieprawidłowe (zmutowane) białko w tkance nowotworowej. Taka mutacja znajduje się tylko w komórkach raka, zdrowe komórki posiadają prawidłowy gen. Dzięki temu terapia jest bardzo precyzyjna. Różni się od chemioterapii, która uszkadza wszystkie dzielące się komórki w organizmie, zarówno nowotworowe, jak i zdrowe, dając przy tym dużo efektów ubocznych. Leczenie celowane działa przede wszystkim na komórki nowotworowe, wpływając na komórki zdrowe w znacznie mniejszym stopniu niż chemioterapia Stosowane leki blokują mechanizmy odpowiedzialne za nadmierne rozmnażanie i nagromadzenie komórek nowotworu. Prowadzi to do zahamowania podziałów i śmierci komórek nowotworowych. Najczęstszymi grupami leków celowanych, używanymi w praktyce klinicznej są: przeciwciała monoklonalne i inhibitory kinaz tyrozynowych.
Podsumowując, medycyna personalizowana to całość działań medycznych, dostosowanych do konkretnego pacjenta, ustalenie jego wybranych, unikatowych cech biologicznych i zastosowanie leków oraz innych procedur medycznych uwzględniających wiedzę na temat jego indywidualnych cech. W ten sposób ukierunkowane leczenie nazywane leczeniem celowanym lub terapią spersonalizowaną przynosi największe korzyści medyczne, społeczne i ekonomiczne (Kucharz E., 2009).
